DWÓR RENESANSOWY W PABIANICACH

Zamek 01

 

Renesansowy dwór, potocznie nazywany „Zamkiem”, należy do unikatowych i cennych zabytków polskiej architektury XVI wieku.
Usytuowany jest w dolinie rzeki Dobrzynki, przy ul. Stary Rynek 1, po północnej stronie ulicy. Już w średniowieczu istniał na tym terenie drewniany dwór mieszkalny, siedziba regensów kapituły krakowskiej. Wspomina o nim Długosz w Liber Beneficiorum Dioecesis Cracoviensis. Otoczony był on odnogami Dobrzynki, fosą i ostrokołem. Ale drewniana zabudowa starych Pabianic łatwo ulegała pożarom. W trakcie jednego z nich, podczas jarmarku w 1532 r. ogień strawił niemalże całe miasto, w tym także dwór. W 1550 r. kapituła wydała uchwałę o budowie nowego okazałego domu, który miał służyć za mieszkanie przybywającym tam w różnych potrzebach kanonikom. Musiał on być odpowiednio przestronny, zaopatrzony w pokoje mieszkalne i sypialne oraz inne pomieszczenia potrzebne udającym się na lustrację wizytatorom oraz zarządzającemu włością regensowi. Tu także miał swoje pomieszczenie skarbiec oraz wszelkie dokumenty i akta administracji majątku. Stąd wydawano rozkazy urzędnikom i tu poborcy znosili daniny pobierane u ludności. Nowy murowany dwór wzniesiono w latach 1565 – 1571.
Zamek 02Najstarszy znany widok dworu z ok. 1846 r. – akwarela z albumu K. Stronczyńskiego Opisy zabytków starożytności w Guberni Warszawskiej… w latach 1844 i 1846 zebrane

Budowę zainicjował ówczesny tenutariusz, kanonik Stanisław Dąbrowski. Pracę architekta i budowniczego wykonał Wawrzyniec Lorek. Administratorzy kapituły krakowskiej mieli tu swoją siedzibę do 1795 r. Po drugim rozbiorze Polski dwór stał się siedzibą zarządu władz pruskich. W 1822 r. oddano go do użytku osiedlającym się w Pabianicach tkaczom i sukiennikom. Oto jak Baruch opisuje te czasy: „(…) gdy rząd ówczesny różne nadawał przywileje osiadającym tu tkaczom niemieckim, otrzymali oni między innemi bezpłatne pomieszczenie na warsztaty. Oddano przybyszom do użytku sale zamkowe i wówczas to w starem zamczysku, wśród huku kilkunastu ręcznych warsztatów tkackich rodził się przemysł pabianicki, zwiastujący miastu nową erę rozwoju i dobrobytu materialnego”. Jedna z sal aż do 1832 r. służyła za kaplicę dla imigrantów wyznania ewangelickiego. Od 1833 roku dwór spełniał funkcję ratusza miejskiego. Tutaj także mieścił się areszt policyjny. W okresie drugiej wojny światowej przeznaczono go na siedzibę władz okupanta hitlerowskiego. Po wojnie, w 1948 r., budynek oddano do dyspozycji muzeum. Znalazła się tam stała ekspozycja historyczna związana z dziejami Pabianic, prezentowano wystawy czasowe, a w sali kominkowej na I piętrze organizowano koncerty. W 1997 r. przystąpiono do prac remontowo – konserwatorskich dworu według projektu profesora Politechniki Łódzkiej Henryka Jaworowskiego. Miały one na celu utrwalenie jego struktury przestrzennej, zachowanie historycznych elementów wyposażenia wnętrza oraz poprawę infrastruktury technicznej. Dwór ponownie udostępniono do zwiedzania w 2005 r. Obecnie jest nadal siedzibą muzeum.

Zamek 03Fragment opisu Zamku z Inwentarza Włości Pabjańskiej, 1737 r.

Wieżą, fortalicją, domem lub kamienicą nazywano w XVI w. budowlę pabianicką, miano „dwór” stosując raczej dla całego zespołu, w skład którego wchodziły rozrzucone między podwórzami i ogrodami budynki gospodarcze i drewniany dom mieszkalny podstarościego włości. Fortalicję otaczały ziemne obwarowania i drewniane ogrodzenie z murowaną częściowo bramą wejściową.
Już od XVII w. przyjął się dla określenia tego zespołu termin „Zamek”, zawężony z czasem do pojęcia właściwego murowanego dworu.
Kapituła krakowska wybrała dla swej siedziby w Pabianicach kształt odpowiadający rozpowszechnionym wówczas formom wiejskiego, szlacheckiego dworu o obronnym charakterze. Sama struktura ośrodka włości, oparta przede wszystkim na folwarcznym gospodarstwie rolnym, najbardziej zbliżała go do typowych w owym czasie, w dużej mierze samowystarczalnych, zespołów dworskich. Posiadały one rozbudowane wokół mieszkalnego ośrodka zaplecze zabudowań gospodarczych, zamkniętych wspólnie w pierścień umocnień ziemno – drewnianych. Pabianicki dwór wyróżnia się na tle jemu podobnych oryginalnością ukształtowania zewnętrznego, w małym stopniu przekształconego. Jest jednocześnie jednym z nielicznych dworów o poświadczonych archiwalnie dziejach budowy i znanym nazwisku budowniczego. Obiekt założony jest na planie zbliżonym do prostokąta, o dwóch alkierzach na przeciwległych narożach (północno–wschodnim i południowo-zachodnim). Do ściany zachodniej przylega ryzalit o prostokątnym zarysie i ćwierćkolista baszta. Jednopiętrowy, podpiwniczony budynek wzniesiono z cegły i otynkowano. Pogrążony dach ukryto za ścianami attyki. Forma attyki jest zróżnicowana, inna dla każdej z elewacji. Od strony północnej i południowej jest równoległa do kalenic, równa mniej więcej wysokości kondygnacji (około 1/3 wymiaru budynku). Attyka ścian bocznych, od strony zachodniej i wschodniej, zbliżona jest wyglądem do ówcześnie stosowanych zwieńczeń szczytowych i kryje szczyty pogrążonego dachu, naśladując falisty kontur jego przekroju. Jednoczący, horyzontalny pas attyki jest przeciwwagą dla wertykalnie potraktowanych ścian. Podzielone arkadowymi wnękami, ujętymi w pionowe, kontrastujące z nimi szkarpy, rzucające głęboki cień, wyodrębniają gładkie ściany narożnych alkierzy. Ściana zachodnia budynku dodatkowo zdobiona jest niższym ryzalitem, krytym dwuspadowym dachem z bogato ukształtowanym szczytem i ćwierćkolistą basztką kryjącą klatkę schodową. W ościeżach okien I piętra zachowały się profilowane obramienia kamienne z piaskowca. Można na nich zobaczyć małe tarcze herbowe z herbem Aaron – trzy korony herbu kapituły krakowskiej, Poraj – pięciolistna róża, herb kanonika Stanisława Dąbrowskiego, a także tarczę herbową z inicjałami tegoż kanonika – S D. Na belce jednego z okien zachodniej elewacji renesansową majuskułą wykuto w kamieniu napis SIC TRASIT GLA MVNDI (Sic transit gloria mundi – Tak mija chwała świata). Wzniesiony przez Lorka dwór nie zaznał w ciągu następnych stuleci żadnych poważniejszych przekształceń. Wygląd jego poświadczają – począwszy od II połowy XVII w. – liczne opisy w lustracjach, przeprowadzanych z ramienia kapituły krakowskiej co kilka lat, aż po koniec XVIII w. Na starym szkicu sytuacyjnym zabudowań zamkowych, sporządzonym w 1809 roku, dwór zaznaczono konturem pokrywającym się z obecnym jego rzutem. Dziedziniec na południe od niego – w miejscu, gdzie dziś przebiega ul. Zamkowa – otaczały zabudowania gospodarcze i ogrody, od zachodu brama prowadziła do mostu przez rzekę. Dziś otoczenie dworu wygląda inaczej, ale bryła pozostała w postaci zbliżonej do pierwotnego wyglądu. Przeniesiono jedynie drzwi wejściowe, które pierwotnie znajdowały się w elewacji południowej, w jej przęśle najbliższym alkierzowi. Od końca XIX wieku przez jakiś czas funkcjonowało wejście w południowej ścianie alkierza, a później przemieszczono je na jego wschodnią ścianę. Na początku XX wieku dostawiono także ćwierćkolistą basztkę od zachodu, kryjącą klatkę schodową.

Zamek 04Fotografia w „Biesiadzie”, 1900 r. Dwór z wejściem w południowej ścianie ryzalitu południowo-zachodniego oraz jeszcze bez baszty

Zamek 07Elewacja zachodnia dworu z dobudowaną w początkach XX w. basztą kryjącą klatkę schodową. Pocztówka z okresu II wojny światowej

Zamek 06Pocztówka z początku XX w.

Zamek 08W 1917 r. na ścianie południowego alkierza umieszczono popiersie Tadeusza Kościuszki, który pozostawał tu do wybuchu II wojny światowej. Pocztówka z lat 20. XX w.

We wnętrzu zwiedzanie rozpoczynamy od najniższej kondygnacji. Pomieszczenia w piwnicy, pogłębione w trakcie ostatniego remontu, posiadają sklepienia kolebkowe. Na tej przestrzeni w przyszłości eksponowane będą zabytki pokazujące najstarsze dzieje miasta. Do sal parteru, sklepionych podobnie jak piwnice, prowadzi sień, w której w czasie remontu w 1947 r. odkryto palenisko – kominek. Pomieszczenia pierwszej kondygnacji spełniały pierwotnie funkcję „biurową”: przyjmowano tu interesantów, zbierano daniny, tutaj mieścił się skarbiec. Duża izba na prawo od sieni posiadała niegdyś „piec zielony kaflowy i komin murowany” oraz „ławy po dwóch stronach i stół prosty”. Z dawnych wnętrz parteru udało się ocalić renesansową ceglaną posadzkę, przez wieki ukrytą pod warstwami podłóg i parkietów, w czasie ostatniego remontu ponownie wydobytą. W sali sąsiadującej z alkierzem północno-wschodnim warto zwrócić uwagę na sklepienie, które we fragmencie pokrywają unikatowe ręcznie zacierane tynki datowane na okres renesansu. W trakcie konserwacji pozostawiono też odkrywki prezentujące tynki późniejsze, z XVII w. Pozostałości po pierwotnym zamyśle obronnego charakteru dworu widoczne są w alkierzach, które zaopatrzono w szczelinowe strzelnice. Ściany alkierza północno – wschodniego zdobią polichromie wykonane w 1917 r. przez pabianickiego malarza Jana Szulca.

Zamek 09Polichromie wykonane przez J. Szulca. Fotografie z 2005 r.

Przedstawiają one kościół św. Mateusza, pobyt króla Władysława Jagiełły w Pabianicach w 1432 roku, Mikołaja Kopernika, który, według legendy, miał się urodzić w pobliskich Łaskowicach i drewniane domy mieszkalne przy ul. św. Jana. Obecnie sale parteru służą celom ekspozycyjnym. Na piętro wchodzimy schodami z sieni. U wejścia zachował się kamienny portal o renesansowym profilu. Bieg schodów kończy się na piętrze ryzalitu w sionce, zwanej w XVIII w. „altaną”. Dużo światła wpuszczały do tego pomieszczenia z trzech stron renesansowe podwójne okna. Jedno z nich w późniejszym okresie zamurowano i przesłonięto schodami prowadzącymi na poddasze. Otwór wejściowy klatki schodowej ujęty został od strony tej sionki portalem – zapewne z I połowy XVIII w., o wydatnym, bogato profilowanym belkowaniu. Ciekawostką jest, że pierwotnie schody prowadzące na piętro były odkryte. Patrząc przez okno z „altany” widać dobudówkę kryjącą je między alkierzem a ryzalitem. Stropy sal I piętra, pierwotnie belkowe, w trakcie remontu pomieszczeń w latach 1834-35 zasłonięte zostały sufitami z profilowanymi drewnianymi gzymsami. Odkryto je ponownie dopiero w toku badań w 1995 r. i przywrócono do wcześniejszego wyglądu. Z „altany” kilka stopni prowadzi do dużej sieni. Duża sala za sienią, oświetlona pięcioma oknami, pełniła rolę izby stołowej. Zachował się w niej kominek o dekoracji z lat 40. XVIII w. W trakcie ostatnio prowadzonych prac konserwatorskich odkryto w tej sali renesansową polichromię z XVI w. z późniejszymi nawarstwieniami z XVIII i XIX w. W dwóch izbach tylnego traktu na uwagę zasługują wykusze wysunięte poza lico elewacji i nadwieszone na przesklepieniach między szkarpami, sklepione poprzeczną kolebką. Jeden z nich to usytuowany nad fosą, dawny locus secretus (czyli toaleta) zamieszkujących tu kanoników. W pomieszczeniach piętra obecnie tworzona jest ekspozycja o charakterze wnętrzarskim, natomiast sala kominkowa spełnia rolę reprezentacyjnego miejsca przeznaczonego na ważne spotkania, uroczystości miejskie, odczyty, koncerty, a nawet śluby.

Zamek 10Sala kominkowa. Fotografia z 2007 r.

W trakcie ostatniego remontu zaadaptowano również do celów użytkowych pomieszczenia poddasza. Znalazły się tam pracownie oraz sala dydaktyczna przeznaczona głównie na spotkania z dziećmi i młodzieżą w trakcie lekcji muzealnych. Dzięki pracom remontowo – konserwatorskim zabytek odzyskuje swój dawny blask. Przeprowadzone w latach 1994-1996 badania ujawniły znacznie większy stan zachowania autentycznej substancji niż dotychczas sądzono. Dzięki temu udało się odzyskać renesansowe stropy, posadzki, przywrócono polichromie sali kominkowej, częściowo XVI-wieczne, a w największej części zrekonstruowano XVIII-wieczne polichromie iluzjonistyczne. Przy okazji tych prac dokonano także ciekawych obserwacji archeologicznych w otoczeniu dworu, m. in. odsłonięte zostały ceglane i kamienne mury oraz masywna, drewniana konstrukcja (może wzmocnienie przekopu fosy?) po stronie północnej. Wewnątrz budynku oraz w wykopach poza jego murami znaleziono kilka tysięcy fragmentów naczyń glinianych, kafli piecowych, szklanych butelek i szyb, przedmiotów metalowych i drewnianych z okresu od późnego średniowiecza (XIV w.) do czasów współczesnych. Do najciekawszych odkryć należy „skarb” monet z XVII – XVIII w.

Zamek 05Fotografia z 2007 r.