sAsB

Wystawa „Ścieżki pamięci… Pozostały tylko kamienie” jest efektem realizacji projektu, którego celem było udokumentowanie śladów społeczności żydowskiej na terenie województwa łódzkiego.
Autorzy prezentowanych fotografii – Andrzej Białkowski z Ośrodka Regionalnego Łódzkiego Domu Kultury oraz Piotr Wypych z Zespołu Nadpilicznych Parków Krajobrazowych z siedzibą w Moszczenicy – utrwalili stan zachowania kilkunastu cmentarzy żydowskich a ich badania terenowe doprowadziły do powstania rejestru prawie 50 miejsc pochówku.
Oprócz fotografii na ekspozycji prezentowane są judaica obrazujące bogatą kulturę i religię narodu żydowskiego, m.in. balsaminki, jad, czyli wskaźnik do czytania Tory, jarmułki, mezuzy, świeczniki chanukowe, menora, zestaw narzędzi do obrzezania itp. pochodzące ze zbiorów Muzeum Miasta Pabianic, Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Muzeum Miasta Łodzi oraz Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi.
Obecność Żydów udokumentowana jest od czasów średniowiecza a tym samym jest to najstarsza mniejszość etniczna na ziemiach polskich. Przez szereg stuleci żyli oni w izolacji, do której przyczyniała się zarówno ortodoksyjna religia, jaką jest judaizm oraz „niezrozumiały” język – jidysz (powstały na bazie języka niemieckiego), którym się posługiwali. Stopniowa asymilacja kulturowa została zapoczątkowana dopiero w XIX wieku i trwała aż do 1939 roku. Okupacja niemiecka spowodowała zagładę ludności żydowskiej i zniszczenie materialnych obiektów ich kultury – znaczna część synagog została zburzona, inne – wielokrotnie przebudowywane – straciły swoje charakterystyczne cechy i pierwotny charakter. Pozostałe do dziś relikty nekropolii są cennym zabytkiem świadczącym o wielonarodowej i wielokulturowej historii Polski, są również fragmentem nieistniejącego już świata, który jeszcze do niedawna wtopiony był w polski krajobraz.

Żydzi posiadają wiele określeń na oznaczenie cmentarza: beit kwarot (dom grobów), dom życia (beit chaim), dom uroczystego zgromadzenia wszystkich żyjących (beit moed lechom chaj) lub dom wieczności (beit olam). W użyciu są też nazwy: „dobre miejsce” i „żydowski ogród”. Określenia „kirkut” i „kirchol”, które są zniekształceniami niemieckiego słowa „Kirchhof”, nie są używane przez Żydów.
Teren właściwego cmentarza często poprzedzony był częścią przedcmentarną. Znajdowała się tu mykwa i dom przedpogrzebowy zwany domem oczyszczenia a na większych cmentarzach budowano synagogi.

Obrzędy pogrzebowe nie były skomplikowane. Po śmierci ciało poddawano rytualnemu obmyciu a następnie ubierano w prostą, białą szatę z lnu, mężczyznom zakładano tałes z obciętymi frędzlami. Zmarli nie mogli mieć przy sobie jakichkolwiek przedmiotów codziennego użytku. Pogrzeb odbywał się w dniu śmierci albo – najpóźniej – w – dniu następnym.
Zwłoki składano bezpośrednio w ziemi, później w prostych, skromnych trumnach w pozycji leżącej. Według tradycji zwłoki chowano twarzą w kierunku Jerozolimy na linii wschód – zachód, w nogach zmarłego ustawiano pomnik, na którym po stronie wschodniej umieszczano epitafium w języku hebrajskim. Kształty pomników zmieniały się, aż wykształciła się forma popularnej do dziś macewy (po hebrajsku nagrobek) będącej pionowo stojącą płytą zakończoną linią prostą, trójkątem lub półkolem. Macewy wykonane były najczęściej z piaskowca, rzadziej z innych rodzajów skał. Jak już wspomniano miały kształt stojącego prostopadłościanu o wysokości do 180 cm i szerokości od 80 do 120 cm. Nawiązując swym wyglądem do kształtu bramy macewa miała symbolizować przejście z życia ziemskiego do życia wiecznego. Po roku od śmierci, wg kalendarza żydowskiego, rodzina mogła ustawić na grobie kamienną macewę.
Żydowskie nagrobki składały się z trzech części: cokołu niewielkich rozmiarów, części środkowej poświęconej na inskrypcję i reliefu, na którym – w formie symbolicznej płaskorzeźby – przedstawiano osobę zmarłą, jej zasługi, zawód, imię, cechy charakteru, funkcję w społeczności.

Wszystkie macewy miały niezwykle ciekawą symbolikę:

  • księgi oznaczały osoby, które je studiują, czyli duchownych, rabinów a także nauczycieli,
  • dłonie – w geście błogosławieństwa – kapłanów, ręce z atrybutami (np. pióro, lancet, rodał, moneta) wskazywały zawód osoby zmarłej,
  • misa i dzban – symbol wypełniania powinności religijnych w świątyniach,
  • korona – symbol pobożności i prawości a także głowy rodziny i wierności małżeńskiej,
  • świece lub świeczniki – na grobach kobiet – symbol przywilejów i obowiązków religijnych, na grobach mężczyzn – „światło wiary”,
  • moneta wrzucana do puszki – symbol hojności i dobroczynności,
  • menora lub Gwiazda Dawida – symbol silnego poczucia przynależności religijnej i narodowej,
  • kotara i złamane drzewo – symbol śmierci, złamane drzewo z wyrastającym listowiem – symbol przerwanego śmiercią młodego życia,
  • ptaki: gołąb – symbol duszy wyzwolonej, łagodności i miłości małżeńskiej, orzeł lub pelikan – rodzicielskie poświęcenie,
  • zwierzęta: owca – symbol łagodności i macierzyństwa, lew – symbol potęgi płynącej z silnej wiary,
  • kosze owoców lub kwiatów – symbol obfitości,
  • kwiaty: maki i róże – symbol nietrwałości i kruchości życia, snu, śmierci i zapomnienia, palmy i winorośle – płodności, obfitości materialnych i duchowych,
  • statek ze złamanym masztem – kres życia.

Zgodnie z tradycją odwiedzano groby w rocznicę śmierci zmarłego oraz w święto Jom Kippur i w miesiącu poprzedzającym żydowski Nowy Rok (który wg kalendarza żydowskiego rozpoczyna się w połowie września). Na cmentarz nie przynoszono kwiatów, zapalano jedynie świece a w geście pamięci o zmarłym (nawiązując do starożytnej tradycji) odwiedzający zostawiali na grobie drobne kamienie.

Cmentarz to dla Żydów miejsce ważne, nie tylko ze względu na pochówki zmarłych. Traktowany był także jako „przestrzeń grzebalna” dla zniszczonych, świętych ksiąg oraz wysłużonych obrzędowych przedmiotów. W każdej synagodze znajdowało się miejsce zwane genizą, gdzie gromadzono zniszczone zwoje Tory, do czasu złożenia ich z należnym szacunkiem w ziemi.

Ekspozycji „Ścieżki pamięci…Pozostały tylko kamienie” towarzyszą zajęcia warsztatowe o kulturze żydowskiej prowadzone przez Justynę Ruszkiewicz oraz Beatę Borycką (42 215 39 82) oraz cykl wykładów przygotowanych przy współpracy Zespołu Szkół Prywatnych „Heureka” w Pabianicach pt. „Z judaizmem na ty…”, które poprowadzi przedstawiciel Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi p. Szymon Zadumiński w terminie: 06. 11. , 08. 11. , 13. 11. , 15. 11. o godz. 11.00 oraz 07. 11. i 14. 11 o godz. 18.00 w siedzibie Muzeum Miasta Pabianic (Dwór), Stary Rynek 1.
Prosimy o telefoniczne zgłaszanie uczestnictwa we wszystkich zajęciach (42 215 39 82).

Wystawa czynna od 30. X. 2012 r. do 31. XII. 2012 r.